actueel

door Kees Pijnappels beeld Erik Kampherbeek

Mediators hebben een advocaat nodig om een echtscheiding door de rechter te laten bekrachtigen. De ‘afhechting’ moet snel, goedkoop en het liefst zonder inhoudelijke bemoeienis. De dekens stellen paal en perk aan deze werkwijze.

De Raad van Discipline in Den Bosch schorste eind februari een Eindhovense familierechtadvocaat voor vier weken, na bezwaar van de Brabantse deken. Volgens de tuchtrechter was afdoende gebleken dat de man er in zijn echtscheidingspraktijk een rommeltje van maakte. Dat deed hij al lange tijd. Het zou maar zo kunnen dat de advocaat pakweg 12.000 gehuwden die bij hem langskwamen voor een gezamenlijk echtscheidingsverzoek al 26 jaar lang niet goed had voorgelicht over hun scheiding en hun rechten, schrijft de raad letterlijk (ECLI:NL:TADRSHE:2024:35).

De advocaat beheerde een website (Scheidingswinkel.nl), waar cliënten online hun scheiding konden regelen. De gesprekken tussen advocaat en cliënten verliepen via video, waarbij de camera mocht worden uitgezet. Op zijn website bood de advocaat ook de mogelijkheid om anoniem te scheiden. Echtscheidingsconvenanten werden meestal zonder bespreking opgesteld, met standaardteksten. Tientallen dossiers werden onderzocht, slechts één keer bleek een alimentatieberekening gemaakt. De meeste dossiers bevatten (forse) juridische fouten. In bijna alle onderzochte zaken deden partijen afstand van alimentatie.

Jarenlange pogingen van de deken om de advocaat bij te sturen, bleken vruchteloos. Ten einde raad wendde de deken zich tot de tuchtrechter. Die reageerde geschokt. ‘De tekortkomingen in de praktijk van verweerder zijn zeer ernstig en de raad vraagt zich af hoeveel voormalige cliënten van verweerder uit onwetendheid financieel zijn benadeeld.’

Hoewel de tuchtrechter weinig vertrouwen had op verbetering werd de man slechts vier weken geschorst. De rechter volgde de deken die de Eindhovense advocaat ondanks alle negatieve ervaringen nog een laatste kans wil bieden. Als stok achter de deur werd een voorwaardelijke schorsing van 26 weken opgelegd. Scheidingswinkel.nl staat ondertussen nog altijd online. De website belooft een snelle scheidingsprocedure, als het moet binnen een week. De gehele procedure kan ‘geruisloos’ worden afgewikkeld via videobellen, telefoon, e-mail en post.

De zaak met de Eindhovense advocaat staat niet op zichzelf. De tuchtrechter ziet in het familierecht vaker advocaten langskomen die hun wettelijke zorgplicht nogal losjes uitleggen. Eind 2023 kreeg een Overijsselse advocaat een waarschuwing omdat ze jarenlang echtscheidingsconvenanten bij de rechtbank indiende zonder cliënten te identificeren of een gesprek met hen te voeren. De convenanten waren opgesteld door een mediator, die de advocaat voor haar diensten betaalde. De tuchtrechter besloot slechts tot een waarschuwing omdat de advocaat uit eigen beweging haar werkwijze had verbeterd (ECLI:NL:TADRARL:2023:330).

Ook een waarschuwing kreeg in 2021 een Noord-Hollandse advocaat (ECLI:NL:TADRAMS:2021:299). In opdracht van online mediator Zorgeloosch Scheiden diende hij een echtscheidingsverzoek in, zonder het convenant goed te beoordelen. De scheidende partners, onder wie een gedupeerde vrouw uit Noorwegen, had hij slechts kort gesproken, via een videocall. De tuchtrechter oordeelde dat de advocaat niet had voldaan aan zijn ‘zware zorgplicht als gemeenschappelijk echtscheidingsadvocaat’.

Uit de drie genoemde tuchtzaken blijkt dat de afhandeling van echtscheidings­convenanten door advocaten niet altijd goed verloopt. Het aantal tuchtzaken over dergelijke veronachtzaming van de zorgplicht is niettemin op één hand te tellen. Als het aan de lokale dekens ligt, gaat dat veranderen. Het landelijk dekenberaad, waarin de elf lokale dekens zijn verenigd, opent de jacht op de zogeheten afhechtings­advocaat. Dat is een advocaat die een convenant dat door iemand anders is opgesteld langs de rechter loodst, zonder er veel tijd en aandacht aan te besteden, legt de Noord-Nederlandse deken Eef van de Wiel uit. ‘De term is niet van mij, maar van de Raad voor Rechtsbijstand. Als mediator kun je veel, maar als je geen advocaat bent, kun je mensen niet scheiden. Je kunt als mediator wel een toevoeging krijgen.’ De Raad voor Rechtsbijstand verstrekt tien punten voor een echtscheiding op mediation, plus een mogelijke ‘afhechtingstoeslag’ van 2,5 punt.

De gemiddelde Nederlander weet niet dat aan het eind van een mediationtraject een advocaat wacht. Mediatorbureaus die echtscheidingen verzorgen, vermelden op websites doorgaans dat zij de volledige procedure voor hun rekening nemen. Dat een advocaat vereist is om de echtscheiding door de rechter te laten bekrachtigen, wordt niet of nauwelijks vermeld. Eef van de Wiel komt het in het dagelijks leven ook tegen. Laatst had ze een vrouw op bezoek die wist te vertellen dat ze door de mediator was gescheiden. ‘Toen ik zei dat ze dan misschien niet gescheiden was, viel ze van haar stoel en dook ze in de paperassen. Ze bleek wel gescheiden, maar had geen weet van de bemoeienis van een advocaat. Dat is toch raar?’

Niet veel later liep in een ander arrondissement tijdens een kantoorbezoek een advocaat tegen de lamp die in een paar jaar tijd grote aantallen convenanten aan de rechtbank had voorgelegd. ‘En dan moet je echt aan een getal met drie nullen denken.’ Het voorval deed de alarmbellen rinkelen. Een advocaat die door een mediator wordt ingehuurd, heeft een zorgplicht te vervullen, zegt Van de Wiel. ‘Je hebt zelfs een verzwaarde zorgplicht, want je treedt voor beide partijen op. Je moet met beide partners een gesprek voeren en je ervan vergewissen dat ze zich goed realiseren wat er in het convenant staat. Dat er geen onderverdeling is, dat de afspraken juridisch goed zijn geformuleerd, dat ze volledig zijn én dat er een bedenktijd wordt gehanteerd.’

‘Maar ja, dat is de theorie. De norm is helder. In de praktijk lijkt het vaak anders te lopen. We hebben het vermoeden dat de norm op relatief grote schaal niet wordt nageleefd. Of dat echt zo is, gaan we nu onderzoeken. Het lijkt erop dat de afhechtings­advocaat in de verleiding wordt gebracht om vooral niet te veel vragen op te roepen. Tenslotte ligt er een convenant, opgesteld door de mediator, in overleg met beide partijen. Iedereen wil door, niemand zit te wachten op vertraging. Vooral de cliënten niet, want die hebben net een akkoord bereikt. Die denken: laten we dit in godsnaam afronden. Ze willen die echtscheiding achter zich laten en door met hun leven.’

Dat beeld wordt bevestigd door Glenda Raap, voorzitter van de vereniging van Familie- en erfrecht Advocaten Scheidingsmediators, de vFAS. ‘Na een mediationtraject heeft niemand behoefte aan een advocaat die het hele proces nog eens dunnetjes overdoet, zoals de gedrags­regels voorschrijven. Vandaar dat wordt gezocht naar advocaten die de gedrags­regels niet kennen of die niet zo nauw nemen. In het eerste geval betreft het vaak niet meer dan een incidentele zaak. In het tweede geval kan het om advocaten gaan die een groot aantal echtscheidingen afhandelen. Die hebben een verdienmodel dat ten koste gaat van de rechtzoekenden en aan de achterkant vaak tot een hoop ellende leidt in de vorm van onduidelijke en/of juridisch onjuiste of onvolledige convenanten.’

De gebrekkige convenanten leiden slechts incidenteel tot (tucht)klachten, meestal resulteert het in stil leed. Van de Wiel: ‘De meeste mensen nemen hun verlies. Vaak weten ze niet eens dat ze niet goed zijn behandeld. Goed toezicht moet compenseren waar de marktwerking tekortschiet.’

Een echtscheiding die juridisch niet goed wordt begeleid, kan gewezen echtelieden forse financiële schade berokkenen. Slechte convenanten zijn er in vele soorten en maten. Van de Wiel: ‘Het kan van alles zijn. Dat een accountant het bedrijf van een partner niet goed heeft gewaardeerd. Of dat niet alle schulden zijn meegenomen. Het komt ook voor dat de gemaakte afspraken op zichzelf goed zijn, maar juridisch slecht verwoord. Iets wordt toebedeeld aan de man of vrouw, maar er staat niet bij hoe en wanneer zodat het niet executabel is. Of de volledigheid laat te wensen over. Hebben we alle schulden wel, alle erfenissen, pensioenaanspraken, eventuele andere pijnlijke punten?’

Raap: ‘Wij zien in onze praktijk dagelijks de ongelukken door deze werkwijze langskomen. Dan gaat het om zaken waarbij de mediation is geklapt en beide partners alsnog een eigen advocaat in de arm hebben genomen, maar ook om zaken die zijn afgerond en waar de scheiding geregeld is, maar waarvan later blijkt dat de gemaakte afspraken niet deugdelijk zijn. We zien regelmatig convenanten die juridisch simpelweg niet deugen. Een betere controle en strenger toezicht kan helpen om dit soort praktijken aan banden te leggen.’

Dekenbezwaar

Het dekenberaad kiest voor een landelijke aanpak om de gemakzuchtige afhechtings­advocaat uit te bannen. De deken Noord-Nederland wordt portefeuillehouder. Zij schuift aan als een van de andere dekens misstanden op het spoor is. ‘Zaken worden individueel aangepakt. Dus eerst een normoverdragend gesprek, maar eventueel volgt ook een dekenbezwaar, dus een tuchtrechtelijke procedure.’

Voor de landelijke aanpak is bewust gekozen, legt Van de Wiel uit. Enerzijds om ongelijke behandeling van advocaten in de verschillende arrondissementen te voorkomen, anderzijds omdat de scheidingsmarkt van een regionale tot een nationale markt is geworden. ‘Sinds de coronapandemie opereren advocaten veel landelijker. Daarvoor natuurlijk ook wel, maar omdat je nu gemakkelijk een Teams-vergadering belegt, is reistijd minder relevant geworden. We moeten dit dus landelijk en systematisch aanpakken. Het kan niet zo zijn dat iemand die tegen de lamp loopt de volle lading krijgt en een ander die het evenmin nauw neemt, de dans ontspringt. Dan gaat de betreffende mediator gewoon naar een andere advocaat, mogelijk in een ander arrondissement.’

Dat waterbedeffect wil het dekenberaad voorkomen. De indruk bestaat dat een aantal echtscheidingsplatforms advocaten inhuurt om snel een echtscheidingsverzoek langs de rechtbank te loodsen. Van de Wiel: ‘Er bestaat inmiddels een flink aantal online scheidings­platforms: GelukkigUitElkaar, NetjesScheiden, In2mediation, Zorgzaam­Scheiden, weet ik veel hoe ze allemaal heten. Kennelijk gaat er veel geld in om, anders zouden ze niet bestaan. Niet dat ik daartegen ben, geen misverstand daarover. Als ze hun werk goed doen, is er niets aan de hand. Het is ook niet zo dat de advocatuur het altijd zo goed heeft gedaan. Maar de online-mediators werken vaak landelijk. Het is voor hen een kleine moeite een advocaat in een ander arrondissement te zoeken. Als er iets niet in de haak is, moet je dat niet willen. Vandaar onze systematische en landelijke aanpak.’

Op internet wemelt het inderdaad van de mediatorkantoren die hun diensten aanbieden. Ze spiegelen een echtscheiding welhaast voor als hobbeltje in het leven dat zonder al te veel moeite genomen kan worden. Volgens Ruben Alderse Baas, beleidsadviseur van het dekenberaad, heeft de echtscheidingsmarkt zich de afgelopen jaren enorm ontwikkeld. ‘Destijds is er veel weerstand ontstaan tegen wat de vechtscheidingsadvocaat werd genoemd. Dat heeft de weg vrijgemaakt naar grote aantallen alternatieven. Op zich prima maar dat leidt lang niet altijd tot een goed resultaat. De advocaat blijft echter het sluitstuk, die is verantwoordelijk voor de eindcontrole. Dus als je een combinatie hebt van een zachte heelmeester als mediator en een slapende advocaat, dan ben je als particulier nog veel verder van huis.’

Een van de spelers in de markt is Codator, dat geregistreerd staat als rechtskundig adviesbureau in Utrecht. Het bedrijf hanteert de handelsnamen NetjesScheiden, Scheidings­profs, Judex, Judex Mediation, Judex Professionals, Gecertificeerde Mediators en Rechtsinfo. De bijbehorende websites, die allemaal hetzelfde contactadres in Utrecht hebben, beloven een goedkope en gemakkelijke echtscheiding, te realiseren met enkele muisklikken. Scheidings­profs bijvoorbeeld profileert zich op de homepage als onpartijdig en deskundig, tegen een vaste prijs. ‘Een advocaat is onnodig duur en in de meeste gevallen niet nodig.’ Elders op de website geeft het bedrijf wel toe dat scheiden zonder advocaat ‘helaas op dit moment nog niet mogelijk is’. Er wordt vanuit de politiek wel geprobeerd om scheiden zonder advocaat mogelijk te maken, schrijven de Scheidings­profs. ‘Wellicht dat er in de toekomst dus mogelijkheden zijn om de advocaat volledig uit dit proces te sluiten.’

Hoe en met welke advocaten de Codator-sites samenwerken, wordt niet duidelijk. Het bedrijf reageert niet op verzoeken tot contact of informatie.

GelukkigUitElkaar is wel bereid tot een toelichting. Mediator Ferdinand Ritskes zegt zijn cliënten altijd vooraf te informeren over de procedure en de verplichte betrokkenheid van een advocaat. Het bedrijf werkt daartoe samen met twee advocaten­kantoren uit het noorden van het land. GelukkigUitElkaar is ook uitsluitend actief in de noordelijke provincies en heeft kantoren in Groningen, Drachten en Leeuwarden.

‘De intake gebeurt meestal via een online-formulier, maar daarna volgen altijd gesprekken op een van onze kantoren. Als het dossier klaar is, gaat het vervolgens naar de advocaat. Ook die voert nog een gesprek met de partners, waarin hij nagaat of alles goed is vastgelegd en of beide partijen akkoord gaan. De advocaat is tenslotte ook verantwoordelijk.’

Tot problemen heeft deze werkwijze nog niet geleid, zegt Ritskes. ‘Wij screenen onze cliënten zorgvuldig en zorgen voor een volledig dossier. Het is natuurlijk ook niet de bedoeling dat de advocaat ons werk nog eens over gaat doen. Zijn rol is beperkt tot de vergewisplicht. De cliënten hebben tenslotte niet voor niets voor mediation gekozen en niet voor een advocaat.’

Noordelijk deken Van de Wiel toont zich niet helemaal overtuigd van deze aanpak. Desgevraagd zegt ze de werkwijze van de betrokken afhechtingsadvocaten te zullen onderzoeken en ‘op voorhand niet uit te sluiten dat de werkwijze niet voldoet aan de tuchtrechtelijke norm’.

Het dekenaal onderzoek gaat ook inzicht bieden in de mogelijke gebreken van het huidige systeem, verwacht Alders Baas. ‘Een advocaat moet voor 300 euro een convenant indienen én bekeken hebben. Hij moet gesprekken voeren, uitleg en bedenktijd geven. Als hij dan de gewezen echtelieden tot andere inzichten brengt, is de mediator natuurlijk niet blij. Dat is wel zijn opdrachtgever, die mogelijk honderden andere zaken bij een andere advocaat gaat onderbrengen.’

Een rechter die een ondeugdelijk echtscheidingsconvenant langs ziet komen, heeft niet of nauwelijks mogelijkheden om in te grijpen. Alderse Baas: ‘De advocaat wordt als poortwachter gezien. Een rechter kan hooguit de wenkbrauwen fronsen als hij ziet dat iemand van erg veel zaken afstand doet. Ze is immers bijgestaan door een advocaat, dus het zal wel goed besproken zijn.’

Van de Wiel: ‘Iedereen vertrouwt erop dat wij advocaten daar onze rol pakken. De civiele rechter is lijdelijk. Als een advocaat op het tableau staat, heeft hij het daarmee gewoon te doen.’ vFAS-voorzitter Raap wijst erop dat een advocaat niet eens in het familierecht gespecialiseerd hoeft te zijn om een echtscheidingsverzoek in te dienen. Weliswaar stelt de Raad voor Rechtsbijstand wel die eis, maar een controlemechanisme ontbreekt omdat de vergoeding wordt uitgekeerd via de mediator en niet bekend is welke advocaat het verzoekschrift indient.

Hoeveel ‘afhechtingsadvocaten’ in Nederland actief zijn, is niet bekend. Signalen zijn incidenteel en gebrekkig, zegt deken Van de Wiel. De Raad voor Rechtsbijstand heeft geen cijfers, simpelweg omdat het de mediators zijn die een advocaat inschakelen. Bovendien geschieden niet alle echtscheidingen op toevoeging. Alderse Baas: ‘Het lastige is dat je deze groep advocaten slecht kunt vinden. Ze treden niet prominent naar buiten, ze komen niet in praatprogramma’s. Het echtscheidingsverzoek dienen ze in stilte in. Slechts af en toe ontdek je er een, omdat er een paar echtscheidingen gruwelijk verkeerd geadviseerd zijn. Maar mensen komen daar pas laat achter, vaak ook na de termijn dat ze een klacht kunnen indienen. De toezichthouder kan er dan nog maar weinig mee. Daarom gaan we nu ook actief op zoek, om te checken of onze aanname klopt. We vermoeden van wel.’

Van de Wiel: ‘Het gaat om grote aantallen, duizenden echtscheidingen. Niet dat die allemaal mis zijn, maar dat willen we nu juist onderzoeken. We vermoeden dat het om honderden zaken per advocaat gaat.’

‘Ik weet dat er advocaten zijn die dit soort zaken stelselmatig doen en die stelselmatig de norm niet naleven. Die worden op dit moment eigenlijk niet gecorrigeerd. Dat is slecht voor die rechtzoekende en het is ook slecht voor die advocaten die zich gedragen als het braafste jongetje van de klas.’

Raap van de vFAS meent dat ‘Den Haag’ ook zijn verant­woordelijk­heid moet nemen. ‘Er heerst een politieke opvatting dat echtscheidingen niet in het juridische domein thuishoren. Gezien de ingrijpende rechtsgevolgen van een echtscheiding is dat heel opmerkelijk.’ Raap vindt dat mediators net als advocaten aan kwaliteits­eisen moeten voldoen, vast te leggen in een wettelijk en openbaar register. De Tweede Kamer vroeg daar twee jaar geleden al om. Het ministerie van Justitie en Veiligheid is sindsdien bezig het register nader uit te werken.