van de nova

Commissie rechtsstatelijke toets verkiezingsprogramma’s

Recordaantal voorstellen in strijd met de rechtsstaat

Een recordaantal partijprogramma’s voor de Tweede Kamerverkiezingen van 29 oktober bevatte voorstellen die een risico vormen voor de rechts­staat of daarmee regelrecht in strijd zijn. Dat concludeert de onafhankelijke commissie rechtsstatelijke toets verkiezingsprogramma’s die in opdracht van de Nederlandse orde van advocaten de voorstellen van de politieke partijen heeft beoordeeld op rechts­statelijk­heid.

Om de kiezer meer inzicht te geven, heeft de NOvA een onafhankelijke commissie van wetenschappers en advocaten de verkiezingsprogramma’s laten toetsen op hun rechtsstatelijke gehalte. De commissie stelt zich daarbij niet politiek op, maar toetst de voorstellen aan algemeen aanvaarde juridische minimum­normen, zowel nationaal als internationaal.

Alarmerend

‘Veel van de voorstellen in de verkiezingsprogramma’s staan op belangrijke onderdelen op gespannen voet met de rechts­staat,’ zegt commissievoorzitter Elaine Mak. ‘We zien dit jaar een recordaantal voorstellen dat de toets der kritiek niet doorstaat. Dat is alarmerend.’

‘In het rapport van de commissie staat dat de rechts­staat geen rustig bezit is,’ zegt algemeen deken Sanne van Oers, aan wie het rapport werd aangeboden. ‘De NOvA ziet en ervaart dat ook in toenemende mate. Daarom beschouwt de orde het als haar taak om voor onze rechts­staat en de waarden die hierbij horen in de bres te springen. De toetsing van de verkiezingsprogramma’s door deze commissie op hun rechtsstatelijk gehalte maakt inzichtelijk waar de risico’s zitten en ook welke voorstellen de rechts­staat juist kunnen versterken.’

Onrustig bezit

Voorbeelden van voorstellen waar de grenzen van de rechts­staat worden opgezocht, zijn onder andere het inperken van het demonstratierecht op straat en voornemens om de deur naar de recht­bank voor collectieve acties te sluiten. Het ter discussie stellen van de internationale verdragen die onze rechtsorde ondersteunen en het zelfs ondergraven van de onafhankelijkheid van rechters zijn voorstellen die alarmerend voor onze rechts­staat zijn. De rechts­staat is, zoals de commissie het treffend noemt, ‘een onrustig bezit’ dat continu onderhoud en verdediging vereist.

De commissie hanteert een heldere ‘stoplicht’-methode: voorstellen die de rechts­staat versterken krijgen de kwalificatie ‘groen’, plannen die een risico vormen ‘geel’, en voorstellen die in strijd zijn met de beginselen van de rechts­staat zijn als ‘rood’ gemarkeerd.

Steeds meer rode kwalificaties

De toetsingen van de programma’s voor de Tweede Kamerverkiezingen vertonen sinds 2012 een zorgwekkende ontwikkeling. Een toenemend aantal programma’s bevat voorstellen die strijdig zijn met beginselen van rechts­statelijk­heid. Bij de verkiezingen van 2012 ging dit om slechts twee van de getoetste programma’s, in 2017 kregen voorstellen in vijf van dertien getoetste programma’s rode kwalificaties. In de toets verkiezingsprogramma’s 2021 betrof het inmiddels de helft (zeven van de veertien getoetste programma’s) en in 2023 kregen tien van de achttien getoetste programma’s rode kwalificaties. In de toets van 2025 bevatten twaalf van de vijftien getoetste programma’s ten minste één met de rechts­staat strijdig voorstel en in bijna twee derde van de programma’s is er sprake van meerdere met rood gekwalificeerde voorstellen.

Dit illustreert dat het niet gaat om incidenten, maar om een bredere trend, die gelijk lijkt te lopen met een steeds meer verhard en gepolariseerd politiek debat. Daarnaast signaleert de commissie in bijna alle programma’s voorstellen die een risico vormen voor de rechts­staat. Een hoopvol aspect is desal­niette­min dat op twee na alle partijen ook voorstellen doen die de rechts­staat kunnen versterken.

Toetsing regeerprogramma

De NOvA heeft na de toetsing van de verkiezingsprogramma’s 2023 besloten om voortaan ook het regeerprogramma te laten toetsen op rechts­statelijk­heid. Na de vorming van het volgende kabinet zal de NOvA het nieuwe regeerprogramma door een onafhankelijke commissie laten toetsen op rechts­statelijk­heid.