vak & mens

lawyers for lawyers

door Trudeke Sillevis Smitt

Zimbabwe heeft een progressieve grondwet, zegt milieu­recht­advocaat Manele Mpofu. Maar de uitvoering kent steeds grotere uitdagingen.

Aanvankelijk was er optimisme, vertelt milieurechtadvocaat Manele Mpofu. Na de decennialange heerschappij van Robert Mugabe begon Zimbabwe in 2017 aan een nieuw politiek hoofdstuk onder president Emmerson Mnangagwa. ‘We hadden oprecht het gevoel dat de regering openstond voor dialoog. Maar toen burgers zich meer gingen uiten, werd de ruimte voor betrokkenheid kleiner.’

Mpofu werkt bij de ngo Zimbabwe Environmental Law Association (ZELA). De organisatie ondersteunt de bevolking in milieukwesties door middel van juridische bijstand, openbare voorlichting en beleidsbeïnvloeding. Maar de ruimte voor het maatschappelijk middenveld krimpt. Zo werd op 11 april een wet van kracht die de autoriteiten de bevoegdheid geeft om in te grijpen in het bestuur van ngo’s, de Private Voluntary Organisations Amendment Act. ‘Officieel is de wet bedoeld om het toezicht te verbeteren en corruptie te voorkomen. Maar in de praktijk kan het leiden tot zelfcensuur,’ aldus Mpofu.

Ook individuele advocaten ervaren toenemende druk. Mpofu: ‘Advocaten die cliënten bijstaan in politiek gevoelige zaken riskeren intimidatie.’ Hij verwijst naar de aanval op Obey Shava, een bekende mensen­rechten­advocaat, die in 2023 werd weggelokt door een zogenaamde cliënt.

Persoonlijke gegevens

Mpofu is onder vergelijkbare druk komen te staan. ‘Als wij naar lokale gemeenschappen toegaan, hebben we toestemming nodig van de lokale autoriteiten én van door de overheid aangestelde zogenoemde districtsontwikkelingscoördinatoren. Deze ambtenaren vragen vaak naar persoonlijke gegevens, zoals waar we verblijven en wie onze familieleden zijn. De nieuwe ngo-wet vereist ook dat we voor elk district waar we werken een memorandum of understanding hebben, met strikte voorwaarden voor onze betrokkenheid. Zelfs openbare bijeenkomsten worden gecontroleerd. Dat heeft natuurlijk invloed op wat mensen graag vertellen.’

Ook op juridisch gebied zijn er in milieugeschillen de nodige uitdagingen. ‘Onze grondwet voorziet in de rechten van toekomstige generaties in milieuzaken, een progressief standpunt. Maar recht­­banken gaan inhoudelijke beslissingen vaak uit de weg, door zich te richten op procedurele, technische details. Dat staat de ontwikkeling van zinvolle juris­prudentie in de weg.’

Er is ook een capaciteitsprobleem. Mpofu: ‘Lagere recht­­banken beschikken vaak niet over de technische kennis om zaken als duurzaamheid of klimaat­verandering effectief aan te pakken. Wij pleiten voor een gespecialiseerde recht­bank voor milieuzaken, maar dat idee staat nog ter discussie. Overigens zijn er ook te weinig advocáten die gespecialiseerd zijn in milieurecht. Ze begeven zich vaak liever op het lucratieve terrein van het onder­nemings­recht.’

Mijnbouw gaat voor

Economische ontwikkeling, dat is ook waar de focus van de overheid ligt. Vanwege de armoede trekt de regering actief buitenlandse investeerders aan, met name in de mijnbouw, ziet Mpofu. ‘In de wet staat zelfs dat bij een belangenconflict tussen mijnbouw en landbouw de belangen van de mijnbouw voorgaan.’

Maar dat kan ten koste gaan van lokale gemeenschappen. ‘We horen steeds meer bezorgd­heid over ontheemding, watervervuiling en watertekort – mijnbouw kost veel water. Er zijn processen ingericht om de bevolking voor, tijdens en na een ontwikkelingsproject erbij te betrekken. Niet alle bedrijven houden zich daaraan. De bevolking komt er soms pas achter als het werk al is begonnen.’

Dergelijke kwesties aan de orde stellen, is niet zonder risico. ‘Het wordt snel gezien als verzet tegen vooruitgang. Er is een sterke drang om het narratief in stand te houden: Zimbabwe is open for business. Wat daarvan afwijkt, kan negatief de aandacht trekken.’

Kritiek EU

Mpofu ziet de reactie van de internationale gemeenschap als een belangrijke steun in de rug. ‘Het is geruststellend dat de EU kritiek heeft geuit op de nieuwe ngo-wet, de PVO Amendment Act, en zegt financiële steun te heroverwegen. Het bevestigt de waarde van wat ngo’s en advocaten doen om transparantie te bevorderen en fundamentele rechten te verdedigen.’

Vooruitkijkend blijft Mpofu voorzichtig optimistisch. ‘In de toekomst hoop ik dat onze grondwet volledig wordt nageleefd. En dat het maatschappelijk middenveld niet wordt gezien als anti-vooruitgang, maar als een vitale bijdrage aan duurzame en inclusieve ontwikkeling.