vak & mens cover

Verenigde Staten

door Kees Pijnappels

Advocaten behoren doorgaans tot de eerste mikpunten van autocratische regimes. Tegelijkertijd zijn het ook advocaten die autocraten helpen hun positie te versterken, zegt de Amerikaanse hoogleraar Scott Cummings.

Cummings, hoogleraar Juridische Ethiek aan de UCLA School of Law, maakte de afgelopen jaren naam met zijn onderzoek naar de rol van de advocatuur in tijden van rechtsstatelijk en democratisch verval. De wetenschapper windt er geen doekjes om; in zijn ogen is het alarmfase één voor de Amerikaanse rechts­staat. ‘De situatie is ernstig. We hebben te maken met een zorgvuldig geplande en systematisch uitgevoerde aanval op alle instellingen die onafhankelijk moeten zijn en de uitvoerende macht controleren.’

De strategie van Trump is helder voor Cummings. Het is hem erom te doen de demo­cratische instituten te verzwakken, de uitvoerende macht te versterken en daarmee een autocratie te stichten. ‘Het gebeurt heel snel. Tegen de tijd dat mensen de volledige omvang begrijpen van wat er gebeurt en in verzet komen, is het te laat.’

Volgens de Californische hoogleraar kopieert de regering-Trump de aanpak van Fidesz, de partij van de Hongaarse premier Viktor Orbán. Zowel Trump, vicepresident Vance als aanhangers van de Amerikaanse alt-right beweging verwijzen regelmatig naar het Hongaarse model, constateert hij. ‘Er zijn duidelijk parallellen zichtbaar tussen Hongarije en de VS. De Hongaarse transformatie na 2010 was erop gericht de recht­­banken te veroveren, het kiesstelsel te transformeren zodat Fidesz aan de macht blijft en de universiteiten en de media over te nemen. Allemaal centra van onafhankelijke institutionele macht, ontworpen om de uitvoerende macht te controleren. Ook in de VS worden die nu systematisch aangevallen. Dat is geen toeval, dat gebeurt aan de hand van een draaiboek.’

Opmerkelijk is de rol van advocaten in het machtsspel, ziet Cummings, aan beide kanten van het spectrum. ‘Onderzoek naar demo­cratische terugval leert dat moderne autocratieën de institutionele controle op hun macht uitschakelen door middel van ogenschijnlijk legale middelen. Advocaten spelen een essentiële en instrumentele rol. Die zijn nodig om de wetten op te stellen om de rechts­staat te ontmantelen. Dat zie je ook bij de regering-Trump.’

De hoogleraar wijst op het bestaan van een internationaal netwerk van extreemrechtse advocaten en juristen. ‘In Boedapest heb je het Danube Institute, dat ook Amerikaanse advocaten uitnodigt langs te komen. Ze hebben conferenties over kwesties die fundamenteel zijn voor de verspreiding van rechts-populisme. Advocaten die zich specifiek inzetten voor dergelijke projecten worden zo aan elkaar verbonden. Er zijn ook voorbeelden van Amerikaanse organisaties die rechtse ngo’s in Europa hebben gesteund om zaken aan te spannen bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Er zijn steeds meer bewijzen van deze netwerkopbouw, die aantonen dat advocaten centraal staan.’

Advocaten zijn niet alleen de slechteriken, benadrukt Cummings. Het autocratisch draaiboek omvat evenzeer een aanval op advocaten die juist opkomen voor de rechts­staat. ‘Advocaten zijn cruciaal bij de verdediging van de demo­cratische instituten. Dat is de reden dat ze tot mikpunt zijn gemaakt. De ongrondwettelijke decreten gericht op advocaten­kantoren maken deel uit van het grotere plan. Ze moeten voorkomen dat kantoren met de meeste middelen zaken aannemen om de overheid te dwingen zich aan de wet te houden. De advocatuur speelt een ongelooflijk belangrijke rol in de Amerikaanse democratie. De decreten zijn uitsluitend bedoeld om advocaten ervan te weerhouden die rol te vervullen.’

Om dezelfde reden neemt Trump rechters op de korrel, zegt de hoogleraar juridische ethiek. ‘Als je onafhankelijke recht­­banken en advocaten uitschakelt, is er niemand die je binnen de wettelijke grenzen houdt. Je kunt handelen zonder juridische consequenties en zelfs de wet dicteren.’

Verkeerde boodschap

Cummings zegt blij te zijn met het verzet vanuit de Amerikaanse advocatuur tegen de Trump-regering, maar teleurgesteld dat een aantal grote kantoren overstag is gegaan. ‘Ze zijn op de knieën gegaan en geven daarmee de verkeerde boodschap af. Het legitimeert wat de regering-Trump doet. En het maakt het moeilijker voor andere kantoren om standvastig te blijven. Als iedereen solidair blijft, wordt Trump afgestopt. Hij kan niet de hele juridische beroeps­groep failliet laten gaan. Door democratische terugvallen elders te bestuderen, weten we dat individuele deals en strategieën van verzoening niet werken. Die stellen autocraten juist in staat de oppositie te overrompelen en tegen­standers één voor één uit te schakelen.

De scherpe verklaring van de American Bar Association (ABA) tegen de maat­regelen van Trump is erg waardevol, vindt Cummings. ‘Die is doorgaans neutraal en legt geen verklaringen af. Tegelijkertijd heeft de ABA niet veel macht. Kantoren hebben dat wel, die hebben veel geld en middelen, daar werken rijke en hooggeplaatste mensen.’

Scott Cummings roept op tot collectief verzet. Advocaten moeten de straat op en hun steun uitspreken voor de rechts­staat. Zodat het grotere publiek dat ziet en er inspiratie uithaalt. ‘Het belang­rijkste nu is dat advocaten in de Verenigde Staten over het hele ideologische spectrum zeggen dat ze de huidige gang van zaken veroordelen. In landen die met succes weerstand hebben geboden aan autocratische bewegingen, of ze in ieder geval hebben vertraagd, gingen advocaten steeds de straat op. In Pakistan in 2008, in Polen en Israël in 2023.’

Reverse engineering

Wat zou je advies zijn voor landen als Nederland, dat ook populistische politici herbergt, met mogelijk autocratische neigingen?

‘Ga uit van het ergste en begin te denken zoals een autocraat zou doen. Verplaats je in de mindset van een autocratisch leider en bedenk welke stappen hij zou nemen tegen democ­ratische instellingen. De doelen van autocraten en hun handboek zijn heel duidelijk, toch? Ze gaan achter de recht­­banken aan, ze gaan achter de balie aan, ze gaan achter de universiteiten aan, ze gaan achter het maatschappelijk middenveld aan.’

Cummings bepleit wat hij noemt ‘reversed engineering’. Doe alsof een autocratisch regime aan de macht is, bedenk waar het misging en herstel de democ­ratische instellingen met terugwerkende kracht. ‘Probeer de gaten te dichten die autocraten op het oog hebben. Dat is een tijdgevoelig project. Het kan niet gebeuren nadat autocratie zich begint te ontwikkelen. Het moet eerder gebeuren om een echte kans te maken, omdat je wetten moet versterken.’

Cummings denkt dat ook het tuchtrecht kan worden ingezet om ‘foute’ advocaten buitenspel te zetten. Het staat volgens hem vast dat de presidentiële bevelen worden opgesteld door advocaten. ‘Persoonlijk denk ik dat zij zich bezighouden met onethische praktijken. Ze autoriseren illegaal gedrag door de president van de Verenigde Staten. Er zijn mechanismen waarmee sommige balies in de Verenigde Staten daadwerkelijk acties kunnen ondernemen om advocaten te schorsen als hun acties het algemeen belang bedreigen. Balies zijn daarin terug­houdend, maar ik denk dat dat een vergissing is.’

Is er een onderscheid te maken tussen extreemrechtse advocaten en andere activistische advocaten die zich inzetten voor bijvoorbeeld milieu- of mensen­rechtenkwesties?

‘Over het algemeen klopt dat, maar ik denk dat de details ertoe doen. Per saldo gaat het erom of een advocaat valse of misleidende beweringen presenteert als feiten. Neem de presidentiële bevelen waarin staat dat advocaten­kantoren zich schuldig hebben gemaakt aan wangedrag. Dat is gewoon niet waar. En dat ze zich schuldig hebben gemaakt aan lichtzinnig procederen. Ook dat is niet waar. Ze laten het lijken alsof ze legitieme argumenten aanvoeren, terwijl ze de waarheid juist omdraaien. Wat mij betreft, ben je dan kwetsbaar voor disciplinaire maat­regelen.’