vak & mens

door Carmen Geukers

Bradley Wendel ontleende de titel voor zijn boek Canceling Lawyers aan het online fenomeen ‘cancel culture’. ‘Advocaten moeten zich sinds jaar en dag verantwoorden voor hun keuzes. Dat is soms lastig, maar biedt ook kansen om eens kritisch naar jezelf te kijken.’

De afgelopen tijd nam de kritiek op advocaten in de Verenigde Staten toe. Advocaten die werkten voor de eerste Trump-regering werden publiekelijk ter verantwoording geroepen. Zo schreef een bekende juridisch commentator een kritisch stuk over elitekantoren. Zij zouden deze advocaten na afloop van Trumps regeerperiode in dienst nemen, waardoor de advocaten hun keuzes niet hoefden te verantwoorden. Bradley Wendel (1969, hoogleraar rechts­filosofie aan Cornell Law School) volgt de ontwikkelingen met belangstelling. ‘Inmiddels zijn we aanbeland bij Trump 2.0 en we zullen zien wat deze advocaten gaan doen. Niemand maakt zich druk om een advocaat die zich bezighoudt met federale contracten. Maar wat als je betrokken bent bij het ontmantelen van de burgerrechtenafdeling? Of onderzoeken leidt tegen politieke vijanden van Trump? Wat zal er gebeuren als deze advocaten de overheid verlaten? Zijn de grote kantoren bereid ze aan te nemen? Kunnen ze aan de slag bij de elite-universiteiten?’

Een ander voorbeeld zijn advocaten van grote gas- en oliebedrijven. ‘Zij worden openlijk bekritiseerd. Waarom zou je deze vervuilende partijen bijstaan?’ Vragen die absoluut op hun plaats zijn, vindt Wendel. ‘Als er een ding is wat ik in mijn boek probeer te weerleggen, dan is dat het “non-accountability” principe. Advocaten kunnen niet simpelweg zeggen: ik ben jou geen uitleg verschuldigd.’ Hij wijst op een belangrijk onderscheid uit de morele filosofie. ‘Verantwoording afleggen is niet hetzelfde als zeggen dat je iets verkeerd hebt gedaan. Het betekent slechts dat je iemand een bepaalde rechtvaardiging verschuldigd bent, als medemens of vanuit een andere relatie.’

Rechtsstaat

Wendel meent dat advocaten hun keuzes over het algemeen kunnen verantwoorden als ze in lijn zijn met de rechtsstaat (‘rule of law’) en het geldende rechts­systeem. ‘De meeste mensen willen volledig over naar duurzame energiebronnen. Cool, maar zover zijn we nog niet. In de tussen­tijd kunnen advocaten wat mij betreft doen wat gedaan moet worden – dus ook vervuilende bedrijven bijstaan – mits ze zich houden aan de regels en de rechtsstaat respecteren.’

Toch mag de rechtsstaat geen excuus zijn om lastige vragen te vermijden. ‘Het is geen “get out of jail free card”. Advocaten moeten zichzelf ook kritische vragen stellen. Ben ik betrokken bij iets wat niet door de beugel kan? Bijvoorbeeld: houdt mijn cliënt zich bezig met het financieren van desinformatie? Worden vaststaande feiten als klimaat­verandering ontkend? Probeert de cliënt regelgeving te ontduiken?’ Hij begrijpt dat advocaten soms de grenzen van de regels opzoeken. ‘Dat is onderdeel van het werk. Maar het betekent niet dat je klakkeloos alles doet wat een cliënt van je vraagt.’

Wendel erkent dat het voor advocaten, vanwege hun geheim­houdings­plicht, lastig kan zijn om zich publiekelijk te verweren tegen aantijgingen van onethisch gedrag – maar niet onmogelijk. ‘Reageren op kritiek of je keuzes verantwoorden, kan ook met een hypothetische reactie of een gedachte-experiment. Wat zou ik hierop kúnnen zeggen?’

Wat als omstreden cliënten geen rechts­bijstand krijgen, omdat advocaten ze niet langer willen bijstaan? Die vraag werpen advocaten regelmatig op als tegen­argument. Daarvan is simpelweg geen sprake, zegt Wendel. ‘In Amerika, en ook daarbuiten, heeft iedere impopulaire organisatie – wapen­fabrikanten, sigaretten­fabrikanten, olie- en gasbedrijven, grote farmaceutische bedrijven – de beste en duurste advocaten. En zelfs mensen die de meest verschrikkelijke misdaden hebben gepleegd, vinden een advocaat. Daar heeft het publiek best begrip voor. Ze zeggen: ik zou het niet willen doen, maar het is belangrijk werk.’

Bewustwording

De hoogleraar signaleert de nodige ontwikkelingen op het gebied van morele verant­woordelijk­heid van advocaten. Om (toekomstige) advocaten te helpen hun morele verant­woordelijk­heid te internaliseren, hebben verschillende Amerikaanse rechtenfaculteiten het concept ‘professional identity formation’ geïntroduceerd, vertelt hij. ‘Het is de bedoeling dat je nadenkt over: wie ben ik als persoon en wie ben ik als ik mijn advocaten­pet opzet? Hoe verhouden die twee zich tot elkaar en tot de waarden die ik nastreef?’

In november was Wendel in Londen voor een bijeenkomst van de International Bar Association (IBA). Daar zag hij dat de grote Britse kantoren actief werken aan beleid om cliënten te screenen (vetten). ‘We kennen dit soort screenings al in het kader van bijvoorbeeld antiwitwasregelgeving. Nu gaan kantoren ook nadenken over mogelijke reputatieschade en hoe daarmee om te gaan. Daar komen natuurlijk ook morele keuzes bij kijken.’

Hij hoopt dat advocaten in de toekomst vaker publiekelijk het gesprek zullen voeren over waarom ze doen wat ze doen. ‘Voldoen aan regel­geving is belangrijk, maar daarnaast moeten we blijven praten over de waarden waar we ons als beroeps­groep aan committeren.’ Een van de sprekers op de IBA-conferentie in Londen was een communicatie-expert. ‘Als advocaten echt zouden geloven in het non-accountability principe, dan zouden ze hem natuurlijk niet inhuren. Dat doen ze toch, omdat ze burgers willen informeren over welke beslissingen ze nemen bij cliëntselectie. Er komt steeds meer bewustwording op dat gebied.’