vak & mens

gezien

Gedrag en rechtsregels ontleed

Met praktische voorbeelden biedt Tussen Wet en Wetenschap (2024, Boom) advocaten een inkijkje in de rechtspsychologie.

Rechtspsychologie gaat over ‘gedrag dat onder invloed staat van de rechtsregels en bepalend is voor de uitkomsten van strafrechtelijke procedures’. Tussen Wet en Wetenschap is het Nederlandse handboek van de rechtspsychologie, onder redactie van Jan de Keijser (hoogleraar criminologie Universiteit Leiden), Robert Horselenberg (rechtspsycholoog en docent Maastricht University) en Annelies Vredeveldt (rechtspsycholoog en hoofddocent Vrije Universiteit Amsterdam).

Het boek heeft zeven delen: fundamenten, bewijs, opsporing, getuigen, identificatie, verdachte en beslissingen. Interessant is bijvoorbeeld het hoofdstuk over de tekortkomingen van het schriftelijke proces-verbaal bij het herkennen van een licht verstandelijke beperking (LVB) bij een verdachte. Regelmatig worden relevante non-verbale gedragingen door de verbalisant weggelaten of verkeerd geïnterpreteerd. Die aanwijzingen kunnen advocaten die niet bij het verhoor aanwezig waren in een later stadium juist helpen om LVB te herkennen. Belangrijk, want: ‘als de verdediging niet “piept”, worden eventuele suggesties of onjuistheden in het proces-verbaal niet ontdekt in latere fasen van het proces.’

De oplossing van de auteurs moet Kamerleden Ellian (VVD) en Helder (BBB) aanspreken. Het verhoor zou, net als in Engeland, standaard audiovisueel moeten worden opgenomen voor de beste controlemogelijkheden achteraf. Het schriftelijk proces-verbaal is daarnaast nuttig om snel overzicht van het volledige verhoor te krijgen.

Met maar liefst 870 pagina’s en bijdragen van 38 auteurs valt het boek in de categorie naslagwerk. Alvast een tipje van de sluier: met name in de hoofdstukken over het proces-verbaal van verdachtenverhoor, kwetsbare verdachten en rechterlijke dwalingen komt de rol van de advocaat aan bod.

Valkuilen voor waarheidszoekers

Zijn boek had ook Valkuilen van waarheidszoeken kunnen heten, schrijft emeritus hoogleraar wetenschapsfilosofie Ton Derksen in een toelichting.

Dat bleek te lang, dus werd het Waarheidsvinding (Noordboek). Waarheidsvinding is een misleidend woord, stelt Derksen. ‘Het suggereert dat waarheid gevonden wordt. Rechters, politici, journalisten en wetenschappers zijn echter in de eerste plaats waarheidszoekers. Wanneer ze zich niet bewust zijn van de denkinstincten, van de natuurlijke eerste reacties van ons brein, en daarmee zich niet bewust zijn van de valkuilen die die denkinstincten met zich meebrengen, dan kan het met de waarheidsvinding goed misgaan.’

In het geval van strafrechtelijk onderzoek kan het er ten onrechte toe leiden dat alternatieve scenario’s worden genegeerd. Immers, waarom verder zoeken als er passend bewijsmateriaal voorhanden is? Ook verderop in de strafprocedure steekt deze tunnelvisie de kop op, en niet alleen bij juristen, zegt Derksen. ‘Ook echte deskundigen worden in hun conclusies en rapporten door denkinstincten beïnvloed. Daar gaat het in rechtszaken regelmatig mis.’

De wetenschapper, die meer boeken over gerechtelijke dwalingen schreef en een belangrijke bijdrage leverde aan de vrijlating van de ten onrechte veroordeelde verpleegkundige Lucia de Berk, staaft zijn beweringen met de zaak-Olaf Hamers. Deze Limburgse vrachtwagenchauffeur werd in 2005 veroordeeld tot levenslang voor dubbele moord. Volgens Derksen lieten achtereenvolgens de politie, het OM, de rechtbank, het gerechtshof én de Hoge Raad zich leiden door hun denkinstincten, waardoor ontlastend bewijsmateriaal niet serieus werd genomen. Menselijk en begrijpelijk, vindt hij, maar een nachtmerrie voor de veroordeelde.

meesterlijke podcasts

Werk in uitvoering

Podcast De Uitvoering (Ministerie van Justitie en Veiligheid) biedt een kijkje in de keuken van vijf uitvoeringsorganisaties van het departement.

De uitvoeringsorganisaties zijn in zekere zin ‘ketenpartners’ van de advocatuur. In de afleveringen komen de Raad voor Rechtsbijstand, de Raad voor de Kinderbescherming, de Dienst Justitiële Inrichtingen, de Immigratie- en Naturalisatiedienst en de Dienst Terugkeer en Vertrek voorbij.

Iedere aflevering gaat in op een moreel dilemma. In de eerste aflevering, over de Raad voor Rechtsbijstand (RvR), is dat de Regeling adviestoevoeging zelfredzaamheid (Ratz). Burgers hebben alleen bij complexe zaken recht op een toevoeging. Sociaal advocaat Bianca Rafaela (Rotterdam) ziet dagelijks dat de regels door de praktijk zijn ingehaald. Mensen hebben sneller hulp nodig bij wat de wet als eenvoudige kwesties bestempelt.

Irene Nijboer, directeur van de RvR, vertelt hoe de Ratz in 2021 in het leven werd geroepen door de RvR, het Juridisch Loket en de NOvA. Op grond daarvan krijgen burgers met een zaak die door de Raad licht, maar door het Juridisch Loket zwaar bevonden wordt toch een toevoeging. Sinds de inwerkingtreding doet advocaat Rafaela wel drie Ratz-zaken per week en dat worden er steeds meer.

De podcast is vooral relevant voor sociaal, familie-, asiel- en straf­recht­advocaten. Presentator Milou Brand (onder andere columnist voor het Financieele Dagblad) doet met regelmaat ‘gekleurde’ uitspraken. ‘Bij een afwijzing vanuit de Raad kan namelijk veel op het spel staan. Nawid (een RvR-medewerker) is zich daar heel bewust van en neemt iedere zaak érg serieus.’ Een kritische luisterhouding is geboden.