vak & mens

door Francisca Huijting-Mebius beeld Kees van de Veen

Stampvolle asielzoekerscentra en alsmaar oplopende doorlooptijden. De asielcrisis is nog lang niet de kop ingedrukt. Oplossingen zijn mijlenver weg, demonstreert asiel­recht­advocaat Winnie Volkers tijdens een gehoorbespreking met een cliënt.

Gevlucht uit Syrië op 13-jarige leeftijd. Tot de Turkse grens met de auto en verder lopend. Zijn moeder, broers en zus achterlatend in Turkije wist Mohammed met behulp van een smokkelaar de Servische grens te bereiken. Google Maps hielp hem uiteindelijk via Hongarije, Slowakije, Oostenrijk en Duitsland in Nederland te komen. In oktober 2022 kwam hij alleen als minderjarige Ter Apel binnen en vroeg hij asiel aan. Vorige maand, de beslistermijn van vijftien maanden was inmiddels verstreken, vond eindelijk zijn nader gehoor plaats bij de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND).

Het maakt nog maar eens duidelijk hoe nijpend de asielcrisis is, want de situatie van Mohammed is wat procedure betreft verre van ingewikkeld. Voor Syrië geldt een apart landenbeleid door de burgeroorlog die daar al ruim tien jaar woedt. Syriërs krijgen relatief snel en gemakkelijk een verblijfsvergunning in Nederland. Als het systeem goed zou werken tenminste. ‘Dat doet het allesbehalve. De doorstroomtijden zijn gedurende mijn tijd als advocaat nog nooit zo lang geweest,’ constateert de 35-jarige Winnie Volkers (Het Noorderhuis Advocaten, Groningen). ‘Het is een grote puinhoop en het ziet er niet naar uit dat het op korte termijn beter gaat worden.’

Volkers, een van de jongere asielrechtadvocaten in het noorden, sloot zich in 2017 als stagiair-ondernemer aan bij het Groningse kantoor. Omdat haar kantoorgenoten gespecialiseerd zijn in het asiel- en vreemdelingenrecht is ze daar min of meer ook ingerold. Het was vanaf dag één hard werken voor de sociaal advocaat. Het aantal potentiële cliënten die ze moet afwijzen door tijdgebrek neemt niettemin met de dag toe, vertelt ze.

Volgens Volkers gaat er van alles mis. Te beginnen met de manier waarop de IND omgaat en moet omgaan met verzoeken om internationale bescherming van vluchtelingen. Bijna drie jaar geleden kwam de bundel ‘Ongehoord - Onrecht in het vreemdelingenrecht’ naar buiten. Vreemdelingenrechtadvocaten schetsen daarin ‘ongehoorde misstanden’ in het vreemde­lingenrecht, vergelijkbaar met de problemen rond de kinder­opvang­toeslag­affaire. Het leidt volgens de auteurs tot groot menselijk leed bij belanghebbenden.

Sindsdien is er niet veel verbeterd, is de ervaring van Volkers. Bij de asieltoets gaat het om geloofwaardigheid. De menselijke maat daarin betrekken, blijkt nog steeds moeilijk. ‘De IND hanteert als beginpunt dat de asielzoeker moet bewijzen dat hij vluchteling is. Daar gaat het al mis. In mijn ogen is iemand vluchteling, tenzij het tegendeel blijkt.’

Op basis van interpretatieverschillen van een paar kleine woordjes kan een vergunning worden afgewezen, aldus de advocaat. Het is daarom heel belangrijk om een gehoor tussen de IND en de asielzoeker, de advocaat is daar niet bij aanwezig, na afloop goed door te lopen met de cliënt. Er is dan ruimte om die te corrigeren en aan te vullen waar nodig. ‘Ik check alles, ook data en zo nodig hoe iemand iets bedoeld heeft, zodat de IND geen stok heeft om mee te slaan.’

Taalindicatie

Een dag na het gehoor met de IND staat de inmiddels negentienjarige Syrische Mohammed bij Volkers op de stoep. Samen met de Arabische tolk Issa lopen ze het rapport van het gehoor met de IND woord voor woord door. Het begint met een interview over de afkomst van Mohammed. De IND stelde gedetailleerde vragen over zijn jeugd in Syrië, de regio waar hij woonde, zijn geloof en de plek waar de officiële docu­menten van Mohammed geregistreerd staan. Wanneer ben je vertrokken uit je woonplaats? Tot wanneer ben je naar school gegaan? Heb je alleen les gehad op school of ook in een moskee of bij iemand thuis? Hoe kan het dat de documenten een stempel hebben van een andere plaats dan je woonplaats? Ben je praktiserend moslim? Ga je in Nederland naar de moskee?

Mohammed woonde samen met zijn ouders, zus en zeven broers in een dorpje in Syrië. Toen het leger in 2015 de plaats innam, werd het er al snel onveilig. Ze vertrokken meerdere malen naar elders, maar keerden regelmatig terug. Toen een van de broers werd vermoord door een bende én vader het leven verloor bij een verkeersongeluk besloot moeder in 2018 Syrië te verlaten en gezamenlijk naar Turkije te vluchten.

Tijdens het gehoor vroeg de IND Mohammed om een taalindicatie. Hij moest een paar minuten Arabisch spreken om aan te tonen dat hij echt uit Syrië komt. Ook vroegen ze naar zijn vlucht en de vlucht van zijn familie. Waar is de familie nu? Ben jij of een familielid teruggegaan naar Syrië? Wat was de reden dat je broer terug is gegaan naar Syrië? Heeft hij bij zijn terug­keer problemen gehad? Hebben je broers in militaire dienst gezeten?

Er zit achter veel vragen een dieperliggende gedachte, legt Volkers uit. De IND probeert te achterhalen of er met een familie misschien een bepaalde ideologie mee naar Nederland is gekomen. ‘Als een van hen heeft meegestreden met het regime of een groepering kan het zijn dat een bepaalde overtuiging overgedragen is op de rest van de familie.’ Het stellen van zoveel randvragen over zijn broers is daarnaast relevant voor het geval die ook asiel aanvragen in Nederland. In dat geval is de IND bekend met de achtergrond.

Mohammed vertelde tijdens het gehoor uitgebreid over de vlucht en terugkeer van zijn broer. Hij benadrukte meerdere keren dat hij niet in het gebied van het regime woont. ‘Mijn broer is vanuit Turkije teruggegaan naar Syrië omdat hij het met zijn kinderen te riskant vond om illegaal verder te reizen en het leven in Turkije voor hen onhoudbaar was geworden. Hij is teruggekeerd naar een ander gebied in Syrië. Een gebied dat niet onder het regime valt. Ik wil dat zeggen, zodat jullie weten dat hij het regime niet steunt.’

Volkers heeft tot nog toe weinig toe te voegen aan de uitleg van Mohammed. Bij het gedeelte over de bijbaantjes die Mohammed heeft gehad sinds zijn vlucht staat ze wat langer stil. Hij hielp onder meer in restaurants en hield zich bezig met het polijsten van auto’s. Naar eigen zeggen vooral om de tijd goed te besteden en ‘niet te luieren’. Volkers vult het rapport aan met de opmerking dat hij hier en daar wat klusjes deed, maar niet op basis van een contract. Volgens de advocaat kan dat relevant zijn voor gezinshereniging. ‘De IND kan het feit dat hij in Turkije heeft gewerkt, zien als stappen naar zelfstandigheid. Dat kan een reden voor de IND zijn om de gezinsherenigingsaanvraag af te wijzen.’

Ongeloofwaardig

De IND stond in het gehoor ook lang stil bij de reden van het vertrek uit Syrië en waarom hij niet terug kan. ‘Het is er niet veilig,’ aldus Mohammed. ‘Er is voor niemand een toekomst, het is een chaos. Ik wil een betere toekomst en ik wil hier studeren. Ik ben nu negentien jaar en als ik terugga moet ik in dienst. Dan moet ik tegen mijn volk vechten. Dat wil ik niet. Ik wil anderen niet doden.’ De IND ging verder: ‘Stel er zou geen oorlog zijn, zou je dan wel de dienstplicht willen vervullen? Niet iedereen hoeft in militaire dienst te vechten, waarom denk je dat jij wel zou moeten vechten?’

Volkers: ‘Gedetailleerde vragen dus, maar het gaat bij vluchtelingen uit landen waarvoor geen speciaal beleid is nog veel verder. Zij moeten op individuele gronden aannemelijk maken dat ze een vluchteling zijn. Aantonen dat deze mensen persoonlijke problemen hebben, is heel moeilijk. Voor hen duurt een procedure nog langer en is het onzeker of ze een vergunning krijgen.’

Als voorbeeld noemt ze een Iraanse bekeerling die ze heeft bijgestaan. Hij was van huis uit moslim, maar werd christen. ‘Hij werkte bij een drukkerij waarbij hij teksten van cd-roms omzette in boekvorm. Er lag een cd-rom op het bureau van zijn baas, waar hij vaker werk neerlegde voor hem, en die ging hij verwerken. Het bleek een stuk met christelijke teksten te zijn. Hij las de teksten en kwam zo in aanraking met het christen­dom.’ De IND stelde vervolgens kritische vragen. ‘Ze vonden het wel heel toevallig dat zijn baas deze cd-rom “gewoon” op zijn bureau had liggen. Dan is de toon tijdens zo’n gehoor meteen gezet.’ De man heeft uiteindelijk wel een vergunning gekregen, maar daarvoor was wel beroep bij de rechtbank nodig. Die procedure duurde drie jaar. ‘Al die tijd staat je leven stil. Zit je in een asielzoekerscentrum en kun je geen kant op. Vluchtelingen mogen werken als zij zes maanden in Nederland zijn en een burgerservicenummer (bsn) hebben. Maar ook het toekennen van een bsn gebeurt vaak pas veel later dan zes maanden, omdat dit via bepaalde, soms volledig onduidelijke wegen, moet verlopen.’

Een ander voorbeeld is een vrouw uit Irak die niet kon vertellen welk werk haar man deed. ‘De IND kon niet geloven dat ze niet wist waar haar man elke ochtend naartoe ging. Maar in dat soort landen kan het als vrouw ongebruikelijk zijn om daarover vragen te stellen aan de man.’ Volkers kan zich ook nog een jongen herinneren van wie de vader was opgepakt en meegenomen. ‘De IND vond het gek dat hij niet precies wist waarvoor, maar in andere culturen wordt over dat soort dingen vaak niet gepraat en al helemaal niet met ouders. Wij zijn hier allemaal hoogopgeleid. We ­hebben veel kansen qua onderwijs. Daardoor wordt er snel te veel van mensen uit andere landen en culturen verwacht. Verklaringen kunnen dan snel als ongeloofwaardig worden gezien.’

Cultuuromslag

De voorbeelden laten volgens Volkers zien dat er een cultuuromslag nodig is. De inzet van mensen met kennis van andere culturen zou het begin van een oplossing zijn. ‘Ik heb zelf bij de IND gewerkt. Dat was in 2014, een hoogtepunt van de toestroom van Eritreeërs en Syriërs. Mijn ervaring was dat ze ten tijde van een piek uitzendkrachten aantrekken die ze zodra de situatie weer een beetje onder controle is ontslaan. Dat is volgens mij nog steeds de trend. Die korte of nieuwe krachten hebben soms geen idee hoe het eraan toegaat in zo’n land en kunnen zich dat ook niet inbeelden. Ze voelen dat niet aan. Daar moet wat aan gebeuren.’

Volkers is benieuwd naar de plannen van een nieuw kabinet. Helemaal nu rechtse partijen inzetten op een rem op asielzoekers. ‘Daarbij wordt zelfs gesproken over het sluiten van grenzen. Dat kunnen ze wel willen, maar uiteindelijk hebben we ons aan de Europese wetgeving te houden. Een nieuw kabinet kan beter met realistische oplossingen komen.’ De Spreidingswet die sinds vorige maand van kracht is, is een begin. Doel van de wet is om te komen tot voldoende opvangplekken en een evenwichtiger verdeling van asiel­opvang over provincies en gemeenten waardoor de doorstroming binnen de asielketen hopelijk beter wordt. De voorzieningenrechter in Groningen deed daar nog een schepje bovenop door in kort geding te bepalen dat het Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA) zich moet houden aan de afspraak om maximaal tweeduizend asielzoekers op te vangen in Ter Apel. De gemeente Westerwolde had de zaak tegen het COA aangespannen, omdat er sinds november structureel honderden mensen meer in het aanmeldcentrum verblijven. Volgens Westerwolde voldoet de opvang daardoor niet aan de eisen van hygiëne en is het er fysiek onveilig. Een goede beslissing van de rechter, aldus Volkers. ‘Het loopt aan alle kanten vast en we moeten samen een oplossing vinden. Of gemeenten nu willen of niet. Procedures stagneren ook doordat er zoveel statushouders in de opvang blijven zitten.’

Volkers ziet de toekomst niet rooskleurig in. Niet alleen wat doorstroomtijden voor asielzoekers betreft, maar ook als het gaat over de sociale advocatuur binnen het asiel- en vreemdelingenrecht. ‘Er is vrijwel geen nieuwe aanwas, terwijl de aanvragen niet minder worden. Nog meer uren in de dag proppen gaat niet. Iemand bijstaan in een asielprocedure kost tijd. Naast het inhoudelijke werk vraagt het ook tijd om cliënt te begeleiden en vragen te beantwoorden. Zo vragen cliën­ten regelmatig na of er al nieuws is. Vooral omdat ze zien dat hun buren bijvoorbeeld na een paar maanden ineens wel een vergunning krijgen. Het lijkt volstrekte willekeur, terwijl de IND zegt het first in, first out-principe te hanteren.’

Daar komt bij dat een groot deel van de collega’s van Volkers in het noorden zestigplusser is. Dat maakt het probleem over een paar jaar nog groter. ‘Ik zou aan een advocaat-stagiair kunnen denken, maar ik heb niet eens tijd en ruimte om dat uit te zoeken. Bovendien is het maar zeer de vraag of ik iemand zou kunnen vinden. Dat is schrijnend. Ik wil zelf ook meewerken aan een oplossing, maar ik zie nu even niet hoe.’

Wat vergoedingen betreft zijn er zeker stappen gemaakt, maar ze doen niet altijd recht aan de tijd die we erin steken en de inflatie van de afgelopen jaren, stelt Volkers. Voor een asielprocedure krijgt ze tegen overheidstarief acht of twaalf uur betaald, afhan­kelijk of de aanvraag ingewilligd of afgewezen wordt. ‘Bij Syriërs besteed ik gemiddeld tussen de zes en twaalf uur aan een zaak. Bij andere nationaliteiten zit ik soms wel op de dertig tot veertig uur. In die zaken geldt in beginsel dezelfde regel, een betaling van acht uur bij inwilliging en twaalf uur bij afwijzing.’

Ondertussen wacht cliënt Mohammed nog altijd op zijn verblijfsvergunning. Als die eenmaal binnen is hoopt hij vurig op gezinshereniging. En dat zijn moeder en zijn ongetrouwde broers en zus hem kunnen nareizen. In de tussentijd werkt Mohammed en wacht hij vanuit een asielzoekerscentrum in het noorden op zijn vergunning en vervolgens op een geschikte woning.