actueel
lawyers for lawyers
‘Wat in Polen gebeurde kan overal gebeuren’
Na acht jaar populisme in Polen kijkt de Warschause deken Mikolaj Pietrzak terug en vooruit. Wat valt er te leren? Hoe herstel je snel en grondig de rechtsstaat zonder die zelf te schenden?
De dag na de verkiezingen was ik op de rechtbank in Warschau. In de hal renden onafhankelijke rechters en advocaten elkaar tegemoet, we vlogen elkaar om de hals, we gaven high fives.’ Mikolaj Pietrzak, deken van de advocatenorde in Warschau, memoreert in een videogesprek het uitgelaten gedrag van de juridische gemeenschap in reactie op de verkiezingsuitslag van 15 oktober. Linkse, rechtse, conservatieve en liberale partijen hadden één coalitie gevormd in een ultieme poging een derde termijn van de populistische PiS-regering te voorkomen. Dat lukte: de coalitie onder leiding van Donald Tusk vormt sinds 13 december samen met twee andere gematigde partijen de regering van Polen. ‘Deze partijen denken over van alles verschillend, maar zijn allemaal loyaal aan de rechtsstaat.’
Afgelopen september stond Pietrzak nog in het Advocatenblad met het beklemmende verhaal over de afbraak van de rechtsstaat in Polen, waarbij rechters werden vervangen door politieke vrienden van de regering en de aanval op de balie al ruim was ingezet. Hield Pietrzak deze overwinning toen voor mogelijk? ‘We waren hoopvol, maar ook op het ergste voorbereid: we hebben eerder verliezen geleden die we niet voor mogelijk hielden. Een derde populistische termijn zou ons onomkeerbaar in de Russische invloedssfeer duwen, weg van de gemeenschap van democratische staten en mogelijk uit de EU.’
Publiekseducatie
Achteraf gezien, zegt Pietrzak, had de juridische gemeenschap in Polen veel meer energie moeten steken in publiekseducatie. ‘In 2015 realiseerden we ons dat we scholieren, studenten, de hele maatschappij het basisconcept van de democratische rechtsstaat hadden moeten bijbrengen. Mensenrechten, de rule of law en onafhankelijke rechtspraak: voor juristen zou het gesneden koek moeten zijn, maar veel anderen weten niet goed wat het betekent. Door onze nalatigheid was het voor de populisten veel gemakkelijker om aan de macht te komen.’
Er volgde een inhaalslag. ‘De afgelopen acht jaren is publieksinformatie ons speerpunt geweest. We stonden bij popconcerten en op braderieën, openden informatiestands en gaven workshops. Dit heeft meer bewustzijn bij het publiek gecreëerd. Bij de verkiezingen werd de rechtsstaat het belangrijkste thema en de opkomst was ongekend hoog: 75 procent.’
Dat de PVV in Nederland de grootste partij is geworden, kwam bij Pietrzak als een schok. ‘Ik dacht: nu zijn zij aan de beurt… Met gewaardeerde collega’s uit Nederland [de Warschause balie heeft nauw contact met de balie in Amsterdam, red.] heb ik het erover gehad dat wat in Polen is gebeurd overal kan gebeuren.’
Voorkomen is beter dan genezen, waarschuwt Pietrzak: ‘Neem nu de tijd voor optredens op tv, radio en internetmedia, vooral die waar radicaal rechts zich op richt. Deel je expertise over de rule of law. Vertel waarom bepaalde maatregelen in strijd kunnen zijn met de Nederlandse Grondwet, het EVRM, het Vluchtelingenverdrag. Het is een kerntaak voor ons om regeringen aan te spreken op onrechtsstatelijk handelen en om het publiek uitleg te geven.’
Vetorecht
Polen zelf zit nog steeds in de gevarenzone. De huidige president is PiS-sympathisant en zit er nog tot 2025. Hij heeft vetorecht en is betrokken bij rechterlijke benoemingen. De door de PiS-regering benoemde rechters bezetten strategische plekken en de procedures om onafhankelijke rechters weg te krijgen zijn niet opeens verdwenen. Pietrzak: ‘Hoe ontwar je de gordiaanse knoop van acht jaar destructie van de rechtsstaat zonder zelf naar onconstitutionele middelen te grijpen? Als het lang duurt, zal dat bij het publiek tot frustratie leiden en over vier jaar zijn er alweer verkiezingen.’
De huidige minister van Cultuur nam meteen de publieke tv, radio en persbureaus over en benoemde advocaten in de raad van toezicht. Pietrzak: ‘Er was een enorme politieke noodzaak om die verschrikkelijke partijpropaganda te beëindigen.’ Maar de president kwam met een veto en er volgde kritiek: was het wel volgens de wet gegaan? ‘We hadden een belangrijke les te leren: er zijn geen shortcuts op weg naar een democratie. Je moet er niet aan denken dat de mensen die de rechtsstaat te gronde hebben gericht straks een zaak tegen de huidige democratische regering winnen bij het EHRM.’