actueel interview
Advocaten in Polen verzetten zich tegen de afbraak van de rechtsstaat. De Bossche raadsheer Jeannette Pols sprak met deken Mikołaj Pietrzak. ‘Ik twijfel er niet aan dat de balie nog verder zal worden aangevallen.’
Verreweg de meeste Poolse advocaten steunen de strijd tegen de afbraak van de rechtsstaat, zegt advocaat Mikołaj Pietrzak, deken van de orde van advocaten in Warschau. Morele steun vanuit het buitenland is van groot belang, benadrukt de deken. Bijvoorbeeld door resoluties van buitenlandse advocatenbalies of open brieven. ‘De morele ondersteuning herinnert ons eraan dat we niet alleen staan en dat het de moeite waard is om door te gaan. Steun gaat ook uit van aangespannen procedures en rechterlijke beslissingen in het buitenland. Als advocaten bijvoorbeeld betogen dat een verzoek om uitlevering naar Polen moet worden afgewezen vanwege tekortkomingen in het Poolse rechtssysteem door de zogenaamde hervormingen, heeft dat impact.’
De ‘soft support’ verandert niets aan de juridische werkelijkheid, maar vestigt wel de aandacht op het probleem, stelt hij vast. ‘Het is voor een populistische regering veel moeilijker om te doen alsof alles prima gaat, wanneer ze nauwgezet wordt gevolgd vanuit het buitenland.’
In tijden van crisis leer je je vrienden kennen. Zo is het ook in Polen, constateert Pietrzak.
‘Een lichtpunt in deze tijd is dat we weten wie wie is, we weten wie er deugt. Binnen elk van de microgemeenschappen van rechters, advocaten en officieren weten we wie er bereid is een persoonlijke prijs te betalen om voor de kernwaarden van onze professie en van de rechtsstaat te vechten. We weten ook wie bereid is de andere kant op te kijken of in deze kritieke situatie zelfs die kernwaarden overboord te zetten voor persoonlijk gewin. Dit is een bepalend moment binnen de juridische gemeenschap. Een zilveren rand aan de donkere wolk is dat de beroepsgroepen elkaar nu meer vertrouwen dan voorheen.’
Neo-rechters
De rechterlijke gemeenschap in Polen valt uiteen in ‘oude rechters’ en de zogenaamde neo-rechters, die door de gepolitiseerde Raad voor de rechtspraak zijn benoemd. Hoewel de regering geen invloed heeft op de benoeming van advocaten, ziet de deken ook binnen de Poolse balie onderscheid ontstaan. ‘We hebben gelukkig nog steeds een onafhankelijke balie. De overgrote meerderheid van duizenden advocaten steunt het verzet tegen de illegale en ongrondwettelijke veranderingen. Een groep van vijftig, zestig of misschien honderd advocaten heeft een actieve rol in dit verzet. Zij verdedigen rechters en officieren in procedures. Helaas is er ook een kleine groep die van de situatie profiteert door juist nú voor de functie van rechter te solliciteren. Opvallend is dat dit typisch advocaten zijn die niet zo goed in hun vak waren en eerder in de marge functioneerden of als onbetrouwbaar te boek stonden. Het zijn er niet veel, maar ze zijn een bron van schaamte.’
Kritische advocaten ondervinden tegenwerking door de overheid, weet Pietrzak. Hij spreekt ook uit eigen ervaring. ‘Wij krijgen eenvoudigweg geen cliënten meer die op welke manier dan ook aan de overheid verbonden zijn. In Oost-Europa zijn veel bedrijven onder staatsbeheer of -invloed. Als je als advocaat bijvoorbeeld in energierecht of infrastructuur gespecialiseerd bent, krijg je geen werk als je het lef hebt kritiek op de overheid te uiten of een rechter of officier te verdedigen. Op deze manier kan de regering veel druk uitoefenen. Ook wordt er op grote schaal geprobeerd de vertrouwelijkheid in de communicatie tussen advocaten en hun cliënten te schenden. Advocaten worden ondervraagd, hun computers of dossiers worden in beslag genomen, hun kantoren doorzocht en ze worden afgeluisterd.’
Jeannette Pols is raadsheer bij het gerechtshof ’s-Hertogenbosch. In januari 2020 liep ze in Warschau met duizenden rechters, advocaten, officieren van justitie en burgers mee in een mars voor de rechtsstaat. De demonstranten keerden zich tegen de zogenaamde hervormingen van de rechterlijke macht, die de onafhankelijkheid van rechters aantastten en de weg vrijmaakten voor politieke benoemingen. Pols was een van de tien Nederlandse rechters die deelnamen aan de demonstratie. Deze zomer sprak ze met Mikołaj Pietrzak, deken van de orde van advocaten in Warschau.
Volgens de deken zijn er ook pogingen gedaan om disciplinaire procedures te starten tegen kritische advocaten. Vooralsnog zijn die aanvallen afgeslagen. ‘We worden beschermd doordat het tuchtrecht nog grotendeels in handen van de onafhankelijke balie is. In die zin zijn we beter beschermd dan de rechters en officieren. De regering heeft al stappen gezet om te proberen via het Constitutioneel Tribunaal de onafhankelijke balie te ondermijnen. Dat tribunaal is gepolitiseerd, het is gevuld met marionetten. Ik denk dat de regering de aanstaande verkiezingen afwacht en ik twijfel er niet aan dat de balie nog verder zal worden aangevallen.’
‘Binnen elk van de microgemeenschappen van rechters, advocaten en officieren weten we wie er bereid is een persoonlijke prijs te betalen om voor de kernwaarden van onze professie en van de rechtsstaat te vechten’
Pro bono
Rechters die in Polen onder vuur liggen, kunnen niet zonder advocatuurlijke bijstand. Als advocaat heeft de deken tot dusver achttien keer een rechter bijgestaan in een disciplinaire procedure. Er worden naast tuchtzaken ook anticorruptiezaken en civiele procedures tegen rechters gevoerd. Tegen Waldemar Żurek, boegbeeld in de strijd voor de rechtsstaat, lopen een stuk of honderd zaken. ‘Dat is een onmenselijke belasting. Met zoveel zaken tegen je komt je leven helemaal in het teken van de verdediging te staan. Het is dan absoluut noodzakelijk om een advocaat aan je zijde te hebben. Deze zaken doen de advocaten natuurlijk pro bono. Geen van ons zou het in zijn hoofd halen daar een cent voor aan te nemen. Veel van mijn collega’s zijn helden in die zin dat ze hun tijd, energie en kennis investeren zonder dat zij daarvoor een beloning aannemen.’
Pietrzak liep in januari 2020 met Żurek en andere rechters voorop in de protestmars in Warschau, vergezeld van zijn twee dochtertjes. De demonstratie ging de geschiedenis in als de mars van de duizend toga’s. ‘We hebben deelgenomen aan iets wat monumentaal en historisch was. Bij mijn weten gingen er niet eerder zoveel juristen samen in toga de straat op om de rechtsstaat te verdedigen. De wereld zag dat dit kan. De echo daarvan zien we nu in Israël terug. Ik ben niet vaak trots op mijn landgenoten, maar ik ben trots op het verzet in Polen tegen de afbraak van de rechtsstaat.’