vak & mens
advocaat en algoritme
Sociale en digitale vangnetten
Mag je discrimineren op grond van vakantiebestemming?
Met digitale vangnetten proberen uitkeringsinstanties fraudeurs te vangen. Want gesjoemel ondermijnt het draagvlak voor het sociale vangnet. ‘De overheid moet controleren,’ zegt de Schiedamse advocaat Rasim Küçükünal, ‘zolang men maar niet discrimineert op afkomst.’ Met honderden procedures hierover dwong hij de afgelopen tien jaar de Centrale Raad van Beroep tot fijnmazige jurisprudentie. ‘Maar instanties verzinnen steeds weer nieuwe trucs om stiekem toch etnisch te profileren.’
Zijn missie begon met een 62-jarige cliënte die een lapje grond van haar opa in Turkije bleek te hebben geërfd. De Sociale Dienst kwam erachter en taxeerde het op € 7.000, net boven de vermogensgrens. Dus werd haar uitkering stopgezet en pas na maanden van traineren en vernederen hervat. ‘De gemeente behandelde haar als fraudeur. Ze had geen inkomen meer, maar moest wel reiskosten maken voor bewijsstukken uit Turkije. Hoe betaalde ze dat? Had ze soms zwart werk, vroeg de gemeente? Terwijl ze van haar kinderen leende.’
De zaak was geen uitzondering, zo leerde Küçükünal uit Wob-verzoeken bij alle gemeenten. Sociale diensten speuren naar zijn zeggen via de ambassade naar verzwegen vakantiehuisjes. In Turkije is daarvoor zelfs een gespecialiseerd detectivebureau, dat goed zakendoet, stelt hij. ‘Zo’n onderzoek kost tonnen, maar levert miljoenen op. Want er wordt vaak tienduizenden euro’s teruggevorderd.’
Doorgaans zijn er volgens hem verzachtende omstandigheden. Het gaat niet om droomvilla’s maar goedkope huisjes en de laaggeletterde eigenaren wisten niet van de meldplicht. Maar Küçükünal richt zich liever op het discriminatieverbod. ‘Bent u van plan andere groepen te gaan controleren? vroeg de rechter aan gemeente Tilburg. Nee, antwoordde de ambtenaar, we zoeken alleen in Turkije. Hebt u dan aanwijzingen dat er in Turkije meer gefraudeerd wordt? Ook niet. Dan is dat natuurlijk discriminatie.’
Na die uitspraak gingen gemeentes selecteren op basis van een neutrale subparameter, de vakantiebestemming. ‘In theorie was iedereen die een lange vakantie in het buitenland opgaf verdacht, maar in de praktijk liet het filter alleen Turken door,’ constateerde Küçükünal na nieuw onderzoek, ‘zelfs als die helemaal niet weg waren geweest. Ging er dan geen enkele autochtoon met bijstand op vakantie?’ Hij behaalde nieuwe overwinningen tegen Almelo en Tilburg. Venlo en Venray pakten het daarna weer anders aan: ze onderzochten naast alle Turken ook een Pool, een Belg en een Surinamer. ‘Dat klinkt als een mop. Maar alleen de Turkse groep bleek langdurig onderzocht, en dus werd bij die anderen niets gevonden.’ Hij kon de zaak voor zijn cliënten schikken. Pensionado’s kunnen doorgaans onbezorgd van een vakantiehuis genieten. Veel migranten hebben door een AOW-gat de Aanvullende inkomensvoorziening ouderen (AIO) nodig. Voor die bijstand geldt de vermogenstoets. Daarom speurt ook de Sociale Verzekeringsbank (SVB) naar vakantiehuizen. De bank meldt dat transparant in zijn algoritme-register en onderzocht alle dossiers integraal, behalve die van de verreweg grootste etnische groep van tienduizend autochtonen met een AOW-gat. Uit deze groep kosmopolieten werden er slechts vijftig dossiers geselecteerd voor controle. ‘En men is nu al vier jaar bezig met die vijftig dossiers, terwijl daarvoor duizenden Turken, Marokkanen, Bosniërs, Surinamers en andere nationaliteiten zijn afgewerkt.’ Küçükünal vraagt de werkdocumenten en evaluaties op, zodat hij de Centrale Raad kan laten toetsen of de selectie discriminatoir is geweest. ‘Zo ja, dan moeten duizenden zaken worden herzien. Maar ze rekken en stellen dat het project nog niet klaar is.’
De SVB beriep zich volgens de advocaat tot dusver op coronareisbeperkingen bij controle van de vijftig autochtonen. ‘De selectiecriteria voor deze groep kunnen in verband met de onderzoeksbelangen nog niet worden geopenbaard,’ zo zeiden ze onlangs bij een van de vele zittingen. De SBV kan vooralsnog geen helderheid bieden. ‘We begrijpen niet welke documenten Küçükünal precies bedoelt met zijn Woo-verzoeken,’ reageert de voorlichter desgevraagd.